CZAS ZAKLĘTY W DREWNIANYCH CERKWIACH

                            Bieszczady do połowy XIV wieku leżały w granicach Rusi, która przyjęła chrześcijaństwo w obrządku wschodnim. Do początków XVII wieku większość mieszkańców była wyznania prawosławnego a do połowy XX w. grekokatolickiego. Cechą Kościoła wschodniego było dążenie do wybudowania świątyni w każdej wsi, dzięki czemu powstały setki drewnianych cerkwi budowanych przez miejscowych majstrów.
                            Najstarsze zachowane akta zawierają informacje o cerkwiach w Olchowcach(1440), Beresce(1444) i Olszanicy(1447). Także w Zahoczewiu(1463), Zaslawiu(1467), Wielopolu(1480),Szczawnem(1492), i Rajskiem(1493). W latach 1507-1530 w Bieszczadach było 38 cerkwi.
                            Od Beskidu Sądeckiego po Czarnohore cerkiew była budynkiem na planie podłużnym, podzielonym na trzy części( babiniec, nawę i prezbiterium) przykryte trzema oddzielnymi zwieńczeniami w formie łamanych dachów. Tego typu była cerkiew w Chrewcie z 1670r.i była najstarsza z cerkwi, która została rozebrana w latach 60tych. Cerkwie kryto także zwykłym dachem kalenicowym.


                            Cerkwie budowano na wzniesieniach, spełniały także funkcje obronne. Gdy spłonęła lub nie nadawała się do remontu, nowa budowano zawsze w tym samym miejscu. Wokół znajdował się cmentarz otoczony drzewami i ogrodzeniem.
                           W okresie międzywojennym na 190 bieszczadzkich miejscowości przypadało 155 cerkwi. Tylko w najmiejszych nie było świątyni. W czasie II wojny światowej i walk UPA zniszczono tylko kilka cerkwi, dopiero po wysiedleniu Ukraińców w latach 1948- 56 kościoły rozebrano wraz z zabudową wsi. Tam gdzie została ludność polska, cerkwie zamieniono na kościoły. Niektóre cerkwie wykorzystywał PGR na magazyny.
                           Obecnie w Bieszczadach jest 59 cerkwi w tym 10 w ruinie. W Wielopolu, Rzepedzi i Ustrzykach Dolnych użytkowane są przez grekokatolików. 6 cerkwi jest prawosławnych- Dziurdziow, Komańcza, Morochow, Szczawne, Turzańsk, Zagórz. Pozostałe służą jako kościoły rzymskokatolickie. W latach 1985-88 wybudowano nową cerkiew grekokatolicka w Komańczy i w Mokrem( 1991-92).
                            Tylko w 11 cerkwiach przetrwały ikonostasy. Zniknęło ok 6000 ikon, sprzęt liturgiczny, starodruki i kroniki parafialne. Niewiele z nich można odnaleźć w muzeach.
                            W południowo-wschodniej części Bieszczadów dominowała cerkiew typu tzw. bojkowskiego. Trójdzielna, na planie podłużnym, posiadała trzy zrębowe zwieńczenia w formie łamanych dachów brogowych. Cały budynek otaczał dach okapowy wsparty na rysiach. Takie cerkwie znajdowały się w Beniowej(1779), Berehach Górnych( 1879),Berezkach(XVIII), Bukowcu(1824), Caryńskiem(1775), Chrewcie(1670), Smereku(1875), Sokolikach Górskich(1791), Stuposianach( 1787), Wołosatem(1837). Ocalała tylko jedna w Smolniku nad Sanem z 1791r.


                            Na pozostałym obszarze Bieszczadów aż po Wysoki Dział najczęściej spotykane były trójdzielne cerkwie nakryte dachem kalenicowym. Niemal wszystkie istniejące powstały w XIXw. Dziś drewniane cerkwie z dachami kalenicowymi znajdują się w: Bereznicy Wyżnej(1830), Bezmiechowej( 1830), Czarnej Gornej(1834), Gorzance(1838),Monastercu(1820), Morochowie(1837), Orelcu(1759), Polanie(1720), Rabem( 1858), Radoszycach(1868), Stefkowej(1840), Szczawnem(1888), Rabem(1858), Ustianowej(1792), i Zolobku(1830).

Stefkowa

                            Cerkiew w Równi(XVIII) jest przykryta łamanymi zwieńczeniami zakończonymi ośmiopolowymi kopulami. Podobna kopułą znajduje się w cerkwi w Krościenku(1799).
                            Na zachód od Wysokiego Działu w dolinie Osławy i Osławicy wytworzył się odmienny typ cerkwie tzw. wschodniołemkowski. Są to świątynie na planie podłużnym, w których każda z trzech części nakryta jest dzwonowatym dachem zwieńczonym cebulastym hełmem z pseudolatarnią. Do dziś zachowały się cerkwie w Komańczy(1802), Rzepedzi(1824), Turzańsku(1803).We wszystkich zachowały się ikonostasy.


                            W XX w powstał ukraiński ruch narodowy. Wtedy wznoszono najczęściej cerkwie na planie krzyża z centralną kopułą. Taki styl wywodzący się z Huculszczyzny uznany został przez Ukraińców za narodowy. Powstały trój lub jednokopułowe cerkwie na planie podłużnym. Do 1939 wybudowano 41 nowych cerkwi. Do dziś zachowały się drewniane cerkwie w Bystrem(1901), Chmielu(1907), Hoszowczyku(1926), Hoszowie(1938), Moczarach(1919).


                           Innym rodzajem cerkwi były świątynie murowane. Do końca XIX budowano niemal wyłącznie kryte dachem kalenicowym, niekiedy z wieżą od strony wejścia. Najstarsze z nich znajdują się w Łopience(1757), Zwierzyniu(XVIII). 24 cerkwie zbudowano w XIX i tylko 2 miały kopuły-w Beresce(1868), Żernicy Niznej(1843). Świątynie murowane z XIX można zobaczyć: w Baligrodzie(1829), Czaszynie(1835), łukowem(1828), Tarnawie Górnej(1817), Ustrzykach Dolnych(1847), Zagórzu(1836).

Zwierzyń

                          Wśród 15 XX wiecznych cerkwi 7 miało kopuły. Wyróżniała się ogromna, pięciomodułowa cerkiew w Wetlinie(1928), największą w polskich Karpatach. Do dziś przetrwały cerkwie w Myczkowie(1900), Olszanicy(1923), Sokolikach Górskich(1931).

Źródło: Przewodnik Bieszczady dla prawdziwego turysty.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz